CZEKANOWSKI JAN (1882–1965)
Członek założyciel PTB,
Przewodniczący Rady Naukowej
Jan Czekanowski urodził się w rodzinie ziemiańskiej 6 października 1882 roku w Głuchowie pod Grójcem na Mazowszu. Ojciec Wincenty (1836–1926) był właścicielem dóbr Głuchów i Kośmin koło Grójca. Matka, Amelia von Guthke, była Niemką. Przed Janem przyszli na świat: Natalia, Aleksander, Stanisław i Maria. Początkowe nauki Jan Czekanowski otrzymał w domu, a następnie jesienią 1894 roku, jako uczeń klasy III, wstąpił do znanej szkoły realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. Jesienią 1898 roku przeniósł się do szkoły realnej w Libawie na Łotwie i tam zdał maturę w czerwcu 1901 roku. 1 września 1901 roku jako ochotnik wstąpił do wojska. Przez niedopatrzenie i wbrew cyrkularzowi z roku 1888 został przyjęty jako katolik do artylerii fortecznej ówczesnego portu wojennego cesarza Aleksandra III w Libawie. Nie mogąc jako szeregowiec bez Najwyższego Rozporządzenia zostać przeniesionym do innego oddziału i nie mogąc jako katolik pozostawać w artylerii fortecznej okręgu wileńskiego, do którego należała Libawa, 6 grudnia 1901 roku został zwolniony z wojska jako niezdatny z powodu sforsowania serca. Wyjechał za granicę, porzucając imperium bez stosownych dokumentów, za to z duszą na ramieniu. Przejechał granicę salonką zajmowaną przez wysokiego oficera carskiego z żoną, co ochroniło go przed kontrolą. Wyjechał za granicę.
Po podróży do Włoch wiosną 1902 roku został przyjęty na sekcję matematyczno-przyrodniczą Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Kantonalnego w Zurychu. Podjął tam studia antropologiczne u znakomitego antropologa Rudolfa Martina, anatomiczne u Georga Rugego oraz matematyczne u Heinricha Burghardta. Tym przedmiotom poświęcił swe długie, pracowite życie. Rozumiał antropologię szeroko, humanistycznie - jako wiedzę o człowieku i jego funkcjach. Częścią tej wiedzy była anatomia oraz: etnografia, antropogeneza i typologia, genetyka, lingwistyka i statystyka. Czekanowski patrzył na człowieka jako na twór charakteryzujący się wielką liczbą powiązanych i skorelowanych cech. Rozumiał, że badanie kilku tylko spośród tych cech musi dać ograniczony, wycinkowy, jednostronny obraz, zaciemniający, a może nawet fałszujący rzeczywistego człowieka jako przedmiot badań.
W początkach ubiegłego stulecia, kiedy Czekanowski studiował w Zurychu, wielocechowa analiza człowieka nie była wykonalna. Angielska szkoła statystyczna (Pearson, Yule, Fisher, Student) dopiero rozpoczynała swoją działalność. Czekanowski szybko docenił rolę tej nowej dyscypliny dla antropologii i nauk empirycznych. Stał się jej adeptem i pionierem.
Startem naukowym Jana Czekanowskiego był drobny przyczynek statystyczny, napisany w drugim semestrze studiów uniwersyteckich. Demonstruje on zastosowanie współczynnika korelacji Pearsona do oceny wartości różnych metod mierzenia wysokości czaszki. Zauważmy, że był to rok 1902, a Karol Pearson współczynnik korelacji wprowadził w roku 1901. Z tą pierwszą pracą Czekanowski udaje się w roku 1903 na kongres antropologów niemieckich w Wormacji, towarzysząc swojemu prof. Rudolfowi Martinowi. Z powodu zbyt późnego zgłoszenia nie znalazł się co prawda na liście prelegentów, jednakże wykazanie się sumienną znajomością najnowocześniejszych metod angielskiej statystyki matematycznej, podówczas jeszcze nieznanych antropologom niemieckim, robi tak wielkie wrażenie, że Feliks von Luschan, dyrektor działów afrykanistycznego i oceanistycznego Królewskiego Muzeum Ludoznawczego w Berlinie, proponuje mu asystenturę połączoną z perspektywą wysłania go do Afryki lub Oceanii. Czekanowski zgodził się na objęcie asystentury, ale dopiero po ukończeniu studiów w Zurychu. Ten tak ważny dla późniejszych losów Czekanowskiego przyczynek ukazuje się drukiem w roku 1904 w „Archiv für Anthropologie”.
W roku 1903 Czekanowski napisał pracę poświęconą zastosowaniu współczynnika korelacji do badania anomalii mięśni, do której materiał zebrał w czasie pełnienia obowiązków zastępcy asystenta prosektorium Zakładu Anatomii. Ta próba zastosowania nowoczesnego aparatu statystycznego w anatomii ukazuje się w roku 1906 w księdze pamiątkowej poświęconej amerykańskiemu antropologowi Franzowi Boasowi.
Znane są zasługi Czekanowskiego jako popularyzatora biometrii. Jeszcze jako student zuryski napisał artykuł o biometrii. Został on wydany w roku 1904 jako wstęp do szeroko znanego dzisiaj antropologom podręcznika antropologii Rudolfa Martina Lerhbuch der Anthropologie, a w 1907 roku został opublikowany w dysertacji doktorskiej Czekanowskiego na stopień doktora filozofii. Daje on w nim krótkie ujęcie metod statystycznych, wprowadzonych do antropologii przez angielskich biometrów. Studia kończy w lipcu 1906 roku, uzyskując stopień doktora filozofii (dyplom wydany z datą 1907 r.). W następnym semestrze zimowym Czekanowski uzupełnił swoje wykształcenie studiami matematycznymi na Uniwersytecie Berlińskim.
Jako świeżo upieczony absolwent uniwersytetu w Zurychu, od 1 listopada 1906 roku, Jan Czekanowski uzyskał stanowisko asystenta w Królewskim Muzeum Ludoznawczym w Berlinie. Z funkcją tą wiązała się możliwość wyjazdu do Afryki w charakterze stypendysty rządu pruskiego. Miało się zatem ziścić jego młodzieńcze marzenie o egzotycznej wyprawie do Afryki. Młody Czekanowski został zaproszony przez księcia Adolfa Fryderyka Meklemburskiego do wzięcia udziału w ekspedycji naukowej do Afryki Środkowej w międzyrzecze Nil-Kongo. Ponad dwa lata (01.05.1907–07.07.1909) przebywał w: Sudanie, Kongo, Ugandzie i Niemieckiej Afryce Wschodniej. Przez Egipt, Syrię i Bałkany wrócił do Berlina. Do jego obowiązków należało opracowanie mapy etnograficznej. Było to ogromne przedsięwzięcie. Zrekrutowano 2230 tragarzy, na trasie przygotowano siedem stanowisk zaopatrzonych w: żywność, napoje, lekarstwa, narzędzia, ubrania, namioty, łóżka obozowe, broń, a nawet składane wanny z mnącego się nieprzemakalnego materiału, słowem cały ekwipunek niezbędny dla poszukiwaczy. Gdzie było to możliwe, członkowie ekspedycji gościli u misjonarzy, w kolonialnych fortach pogranicza i na dworach afrykańskich władców. Czekanowski przemierzył północno-zachodnią Tanzanię, Rwandę i dwa rozległe pogranicza: jedno pomiędzy Ugandą i Zairem, drugie między Zairem i Sudanem. Przedsięwzięcie odbyło się w warunkach dosyć wyjątkowych; tereny eksploracyjne o powierzchni blisko dwukrotnie większej od terytorium Szwajcarii obejmowały obszar niedostępny dla kolonizatorów europejskich, kupców arabskich, hinduskich, a nawet afrykańskich. Zarówno czasy, jak i teren, na którym przebywał Czekanowski, były ciągle jeszcze politycznie niestabilne i niepewne swojej przyszłości. Czekanowski przebywał w tej ekspedycji ponad dwa lata i zebrał ogromne, a czasem jedyne materiały z nieznanych jeszcze wówczas zupełnie terenów Afryki. Materiały dotyczyły zarówno zagadnień antropologicznych, jak etnologiczno-etnograficznych, a nawet w pewnej mierze socjologicznych. Publikował je przez długie lata, a część nawet po II wojnie światowej, w roku 1951. Pierwszych pięć tomów wydano w latach 1911–1927 w Lipsku, w postaci ogromnej monografii pt. Forschungen im Nil-Kongo Zwischengebiet. Za wyniki uzyskane w ekspedycji afrykańskiej został udekorowany orderami Korony Belgijskiej i Gryfa Meklemburskiego oraz meklemburskim medalem pamiątkowym.
Najważniejsze wyniki osiągnął Czekanowski w dziedzinie badań nad systematyką rasową i strukturą populacji. Przewrót, którego dokonał w antroposystematyce Jan Czekanowski, polegał przede wszystkim na wprowadzeniu do analizy rasowej nowej metody taksonomicznej. Powstała ona w roku 1909 jako metoda diagraficzna Czekanowskiego. Metoda ta została opublikowana w podstawowej pracy metodycznej Czekanowskiego pt. Zur differentialdiagnose der Neandertalgruppe, która potem przez długie lata służyła jako wyjściowa praca wzorcowa dla jego uczniów.
2 marca 1910 roku Jan Czekanowski ożenił się z Elizawietą (Elżbietą) Sergiejewską, córką prawosławnego proboszcza w Tule. Młodzi poznali się w Zurychu, gdzie Elżbieta studiowała medycynę. Z tego związku zrodziły się dwie córki: Zofia Teresa (ur. 25.09.1927) i Anna Katarzyna (ur. 25.06.1929).
Od 1 października 1910 roku Jan Czekanowski zamianowany został kustoszem Muzeum Etnograficznego Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Do Petersburga przeniósł się z początkiem roku 1911 i pozostawał na tym stanowisku do końca września 1913. W czasie pracy w Petersburgu znany zoolog Józef Nussbaum-Hilarowicz złożył Czekanowskiemu propozycję, aby się habilitował z antropologii i objął katedrę na Uniwersytecie Lwowskim. Po dość długim wahaniu i zwlekaniu zdecydował się przenieść do Lwowa. Na podstawie zasług, bez habilitacji, pismem c.k. Ministerstwa Wyznań i Oświecenia w Wiedniu z dnia 11 sierpnia 1913 roku, z datą ważności od 1 października 1913 roku, został mianowany profesorem nadzwyczajnym antropologii i etnologii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu we Lwowie i z początkiem roku akademickiego 1913/1914 rozpoczął wykłady, spędzając we Lwowie najdłuższy okres swego życia, do roku 1944. Obok wykładów zajął się również organizowaniem zakładu antropologiczno-etnologicznego i badaniami nad antropologią krajową. Prace te jednakże uległy zawieszeniu wskutek wybuchu I wojny światowej. Jako poddany rosyjski będący na służbie państwowej austriackiej, zmuszony był w pośpiechu uciekać przed armią rosyjską. Z końcem sierpnia 1914 roku wyjechał do Krynicy, a później do Buska. 30 września 1914 roku osiadł w Luhaèovicach na Morawach i zajął się opracowywaniem materiałów zebranych w czasie ekspedycji afrykańskiej. Po ukazaniu się rozporządzenia uznającego obywateli Królestwa Polskiego otrzymał paszport. 10 października 1916 roku wrócił do Lwowa i z początkiem roku akademickiego 1916/1917 wznowił wykłady na uniwersytecie jako profesor zwyczajny. Jego praca na uniwersytecie została ponownie przerwana 1 listopada 1918 roku, po opanowaniu Lwowa przez Ukraińców.
10 grudnia, przez Warszawę i Pragę, Czekanowski wyjechał do Paryża. Brał tam udział w pracach Delegacji Polskiej na Konferencji Pokojowej w Wersalu jako ekspert, a później członek Narady Delegacyjnej. Od 1 marca do 1 maja 1919 roku pracował jako sekretarz polityczny w Komitecie Narodowym Polskim, od 1 maja do 15 czerwca w Delegacji Polskiej i od 15 czerwca do 1 października 1919 roku jako kierownik biur Delegacji Polskiej, zastępując we wrześniu sekretarza generalnego Delegacji Polskiej p. Stanisława Koziekrego. Powołany z powrotem do Paryża pełnił funkcję eksperta naukowego przy Delegacji Polskiej do 15 marca 1920 roku.
Postanowieniem z 9 kwietnia 1920 roku Naczelnik Państwa zamianował Jana Czekanowskiego profesorem zwyczajnym etnologii i antropologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, z ważnością od 1 stycznia 1920 roku. Po powrocie do Lwowa Jan Czekanowski rozpoczął, od 15 kwietnia 1920, ponownie wykładać na uniwersytecie.
W roku 1913 Towarzystwo Naukowe Warszawskie wydaje drukiem książkę Jana Czekanowskiego pt. Zarys metod statystycznych w zastosowaniu do antropologii. Był to pierwszy podręcznik statystyki w języku polskim traktujący o współczesnych metodach opracowywania danych empirycznych i należytej interpretacji wyników. Wydrukowany zaledwie w dwa lata po pierwszym podręczniku współczesnej statystyki matematycznej, jaki pojawił się na świecie, An introduction to the theory of statistics George’a Yule’a, odegrał wybitną rolę w rozpowszechnianiu biometrii wśród uczonych polskich przed I wojną światową i w okresie międzywojennym. Ten na wskroś nowoczesny i precyzyjny podręcznik, obok statystyki opisowej, zawiera: wnioskowanie oparte na współczynniku korelacji, regresję wieloraką z policzonymi przykładami, a także taksonomiczną metodę diagraficzną Czekanowskiego. Autorów podejmujących pracę nad współczesnym podręcznikiem statystyki zachęcam do przestudiowania podręcznika Czekanowskiego sprzed blisko stu lat. Ogromny wkład Czekanowskiego do statystyki jest niezaprzeczalny. Ten wybitny uczony jak nikt inny przyczynił się także do rozkwitu polskiej antropologii oraz spowodował jej szerokie uznanie na świecie. Profesor Czekanowski był twórcą Lwowskiej Szkoły Antropologicznej, która przez wiele lat nadawała ton wszystkim badaniom w Polsce. Stąd mówi się też o Polskiej Szkole Antropologicznej, którą wyróżniało całkowicie oryginalne ujęcie w zakresie indywidualnej taksonomii wewnątrzpopulacyjnej człowieka.
Profesor Jan Czekanowski był członkiem Towarzystwa Naukowego we Lwowie. Członkami czynnymi miejscowymi Wydziału III Matematyczno-Przyrodniczego byli również Stefan Banach i Hugon Steinhaus, a członkami czynnymi zamiejscowymi: Maria Skłodowska-Curie (Paryż),Wacław Sierpiński (Warszawa) i Stanisław Zaremba (Kraków). W latach 1934–1936 był rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lwowa 30 czerwca 1941 roku Jan Czekanowski pozbawiony został możności pracy w swoim ulubionym Zakładzie Antropologii. Ukraińskiemu doktorantowi zawdzięczał skreślenie z listy profesorów lwowskich rozstrzelanych przez Niemców 4 lipca 1941 roku. Dzięki temu, że najważniejsze materiały i książki trzymał w domu, mógł i w czasie okupacji bardzo intensywnie pracować naukowo. Formalnie przed Arbeitsamtem zabezpieczył się objęciem administracji majątku Kośmin koło Grójca, na podstawie notarialnego pełnomocnictwa. To umożliwiło mu również umieszczenie rodziny na wsi w Głuchowie koło Grójca oraz dojeżdżanie do niej i do Warszawy, gdzie brał udział w tajnym nauczaniu. Warto wspomnieć, że w tym czasie właścicielem majątku Kośmin był starszy brat Jana Czekanowskiego, Stanisław. Formalnie od ojca Wincentego przejął majątek w roku 1895.
8 maja 1944 roku Jan Czekanowski, z rodziną, opuścił Lwów i do 14 września tegoż roku korzystał z gościnności prof. Jerzego Fuhricha w Broniszowie pod Ropczycami. Później, wykorzystując zmianę sytuacji spowodowanej przesunięciem się wojsk radzieckich na linię Wisłoki, przeniósł się do wsi Cmolas pod Kolbuszową i uczył w gimnazjum w Kolbuszowej do końca kwietnia 1945 roku. Warto zauważyć, że Szkoła Podstawowa w Cmolasie nosi imię Jana Czekanowskiego. Dzięki interwencji Ministra Oświaty otrzymawszy samochód ciężarowy Rzeszowskiego Urzędu Wojewódzkiego, przeniósł się do Lublina, gdzie objął wykłady antropologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, przez który został powołany jeszcze w listopadzie 1944 roku, lecz dokąd nie mógł się aż do tego czasu przenieść z braku środków komunikacyjnych.
Pismem Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta z dnia 28 lutego 1946 roku został mianowany profesorem zwyczajnym antropologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego. Obowiązki profesora i Katedrę Antropologii objął 1 marca 1946 roku. Po przekształceniu Wydziału Lekarskiego w samodzielną Akademię Medyczną przeniósł się na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, a następnie, po jego podziale, na Wydział Biologii i Nauk o Ziemi. Kierując Katedrą w Poznaniu, wykładał nadal w KUL do roku 1949, tj. do momentu, gdy Ministerstwo nie zgodziło się, by pracował na dwóch uniwersytetach.
Oto parę epizodów z działalności Jana Czekanowskiego:
1. W okresie I wojny światowej opracowywał statystyki narodowościowe i wyznaniowe ziem polskich dla przyszłej Delegacji Polskiej na Konferencję Pokojową w Wersalu, w której uczestniczył jako ekspert i kierownik kancelarii. Prezydentowi Wilsonowi przedstawił koncepcję poprowadzenia granicy wschodniej tak, żeby po stronie polskiej było tyle samo prawosławnych, co katolików po stronie rosyjskiej.
2. W okresie niemieckiego nazizmu Czekanowski zakwestionował, jako utopijny, pogląd o istnieniu w pradziejach czystych typów rasowych, na przykład germańskich, słowiańskich, ugrofinskich itd. Wykazał to, prowadząc pomiary poborowych do polskiej armii. Ustalił wówczas, że najwyższy współczynnik elementu nordyckiego mają, czyli są najbliżej aryjskiego ideału niemieckich nazistów, młodzi Żydzi pochodzący z Warszawy.
3. Karaimską mniejszość narodowościową nie dotknął los Żydów i Cyganów tylko dlatego, że indagowany w roku 1942 przez Niemców Jan Czekanowski autorytatywnie zaświadczył o ich tureckim pochodzeniu.
4. We wspomnieniach Jana Oderfelda czytamy: […] wojsko zgłosiło do PKN taki problem: mundury wojskowe szyje się w znormalizowanych „rozmiarach”. Ile, co najmniej, powinno być takich „rozmiarów”, aby 90% żołnierzy można było ubrać bez poprawek? Zorganizowałem Komisję, do której między innymi weszli: Hugo Steinhaus – matematyk, Jan Czekanowski - antropolog i pan Elert. Jego imienia nie pamiętam, ale był to krawiec męski. I to niezwykły. Przychodziło się do niego do miary tylko jeden raz, na półgodzinny pomiar antropometryczny. W ustalonym terminie odbierało się ubranie bez przymiarek i poprawek. PKN rozwiązał problem zgłoszony przez wojsko, a ja - chcąc nie chcąc - musiałem wgryźć się w narzędzie rozwiązania – statystykę matematyczną. Okazało się potem, że zrobiłem parę rzeczy, które nie były wielkimi odkryciami, ale wystarczyły, aby Steinhaus zachęcił mnie do zrobienia doktoratu.
W roku 1960 Jan Czekanowski został, ze względu na wiek, przeniesiony na emeryturę. Jednak nadal prowadził seminarium antropologiczne dla specjalizujących się w tym kierunku magistrantów.
Działalność naukowa prof. Jana Czekanowskiego była niezwykle rozległa. Był to umysł wielostronny, interesujący się różnymi zagadnieniami życia ludzkiego i samego człowieka. Największe jednak sukcesy w swojej pracy naukowej potrafił osiągnąć w antropologii teoretycznej poprzez stosowanie metod statystycznych do materiałów antropometrycznych, w etnografii i etnologii oraz w słowianoznawstwie uzasadniając głęboko tezę o lokalizacji praojczyzny Słowian w międzyrzeczu Wisła - Odra. Z poglądem tym największą wojnę toczyli uczeni niemieccy, w pewnej mierze uczeni czescy, a nawet niektórzy polscy, którym nie przemawiały do umysłu wywody i dokumentacja Jana Czekanowskiego.
Polska uznała jego zasługi. Był członkiem rzeczywistym PAN. Dwa uniwersytety - wrocławski w roku 1959 i poznański w roku 1962 obdarzyły go najwyższym tytułem, jakim dysponowały, tj. doktoratem honoris causa. Władze państwowe odznaczyły go Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta i Orderem Sztandaru Pracy I Klasy. Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, a także członkiem honorowym Towarzystw Antropologicznych w Brnie Morawskim i Zurychu oraz członkiem korespondentem Paryskiego Towarzystwa Antropologicznego i Królewskiego Instytutu Antropologicznego Wielkiej Brytanii i Irlandii. W latach 1923–1924 był prezesem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Statystycznego i jego wiceprezesem w latach 1937–1939. Był członkiem, wiceprezesem i prezesem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz członkiem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Był członkiem założycielem i przewodniczącym Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Biometrycznego, od momentu powstania PTB w roku 1961 do swojej śmierci.
Zmarł 20 lipca 1965 roku w Szczecinie. Pochowany jest w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach.
Na skutek starań środowiska antropologów poznańskich jedna z ulic tego miasta nosi imię Jana Czekanowskiego. Tak piszą o nim autorzy obszernego artykułu poświęconego historii antropologii w Polsce (T. Bielicki, T. Krupiński, J. Strzałko, Historia antropologii w Polsce.„Przegląd Antropologiczny” 1987, 53 (1-2), s. 3-28): Czekanowski był uczonym w dawnym, wielkim, profesorskim stylu; mędrcem uwielbianym przez niektórych, podziwianym przez wielu i niecierpianym przez kilku. Ten wysoki, okazale zbudowany mężczyzna o przenikliwym spojrzeniu bladoniebieskich oczu, z nieodłącznym papierosem przyklejonym do kącika ust, bywał zwodniczo uprzejmy i „miękki” w obejściu, ale jednocześnie cięty w języku i zjadliwy w polemikach i dyskusjach. Był poliglotą, władającym oprócz ojczystej polszczyzny, nieskazitelnym niemieckim, francuskim i rosyjskim, umiejącym też swobodnie konwersować po angielsku, włosku i czesku. Z pochodzenia ziemianin, typ światowca, był spoufalony z tuzinem europejskich księżnych i książąt i, jak głosi legenda, nawet z jedną koronowaną głową. W towarzystwie był czarujący; a na starość lubił delektować słuchaczy pikantnymi anegdotami, np. o przyjęciach wydawanych w prywatnych basenach kąpielowych w Zurychu w początku stulecia, albo o hulankach oficerów kawalerii rosyjskiej stacjonującej w Kaliszu, ówczesnym mieście granicznym carskiego imperium. Był erudytą, który, w swoim czasie, mógł dyskutować autorytatywnie o problemach antropologii, genetyki mendelistycznej, archeologii europejskiej, językoznawstwa słowiańskiego, etnografii słowiańskiej i afrykańskiej i statystyce matematycznej.
Ź r ó d ł a
Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Chodzidło T., Wspomnienie pośmiertne. Śp. prof. Jan Czekanowski (1882–1965). „Zeszyty
Naukowe KUL” 1966, 9(3), s. 91-94.
Ćwirko-Godycki M., Profesor Jan Czekanowski. „Przegląd Antropologiczny” 1965,
XXXI(2), s. 211-233.
Gajek J., Jan Czekanowski. Sylwetka uczonego. „Nauka Polska” 1958, 6(2), s. 118-127.
Malinowski A., Życie i działalność Jana Czekanowskiego, w: J. Piontek i in. (red.), Teoria
i empiria w polskiej szkole antropologicznej. W 100-lecie urodzin Jana
Czekanowskiego. Poznań 1985, 71-77.
Oderfeld J., Historia życia cz. II - Petroniusz i Ursus.
http://www.absolwenci.sieniu.czest.pl/index.php?show=art&which=1468.
Perkal J., Jan Czekanowski (1882–1965). „Listy Biometryczne” 1965, 9-11, III-IV.
Szeląg Z., Grójeckie we wspomnieniach. Seria IV, Towarzystwo Literackie im. Adama
Mickiewicza, Oddział w Grójcu, 2004.
Wanke A., Sześćdziesiąt lat pracy naukowej Jana Czekanowskiego. „Materiały i Prace
Antropologiczne” 1964, 70, s. 7-27.
Wokroj F., 50-lecie promocji doktorskiej prof. dra Jana Czekanowskiego, 1906–1956. „Życie
Szkoły Wyższej” 1957, 7/8, s. 93-96.
MIROSŁAW KRZYŚKO
Przedruk z książki „Statystycy Polscy” (za zgodą Redakcji).