OKTABA WIKTOR (1920–2009)
Członek założyciel PTB,
Członek Zarządu i Rady Naukowej
Wiktor Oktaba urodził się 16 kwietnia 1920 roku w Kijowie. Jego matka Salomea pochodziła z zubożałej szlachty polskiej, zamieszkującej pod Wilnem, a ojciec Franciszek z okolic Warszawy (z Waliszewa). Pięć lat później rodzice Wiktora z dwoma synami przeprowadzili się do Legionowa pod Warszawą. Tu Wiktor rozpoczął edukację w szkole powszechnej. Humanistyczne Miejskie Gimnazjum Męskie im. płka Leopolda Lisa Kuli w Warszawie ukończył w 1938 roku jako najlepszy uczeń. Matematyką zaczął interesować się w wieku piętnastu lat. Jak pisze w książce Opowieści akademickie i morały (wyd. LTN Lublin 2008, s. 21), śmierć matki mającej wówczas czterdzieści lat była dla piętnastoletniego chłopca tak wielkim nieszczęściem, że „zaczął uciekać w świat matematyki, rozwiązywać zadania”. Rozbudzone w ten sposób zainteresowania rozwijał, podejmując w roku akademickim 1938/1939 studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Miał tam okazję wysłuchać wykładów znanych matematyków: Karola Borsuka, Narcyza Łubnickiego, Kazimierza Kuratowskiego, Wacława Sierpińskiego, Edwarda Marczewskiego czy Zygmunta Charzyńskiego.
Wybuch II wojny światowej uniemożliwił mu kontynuację studiów i zmusił do szukania pracy i zarobku. W pierwszych latach wojny pracował jako robotnik na rampie kolejowej, jako drwal w lasach pod Warszawą i jako robotnik w przedsiębiorstwie kanalizacyjnym w Warszawie. Udzielał też korepetycji. Od 1 kwietnia 1941 roku rozpoczął pracę w Zarządzie Wodnym Puławy, a konkretnie w kamieniołomie Nasiłów jako kancelista i magazynier. W czerwcu tegoż roku został przeniesiony do biura Zarządu Wodnego w Kazimierzu Dolnym. Tu również wydobywano kamień. Do jego obowiązków należało między innymi układanie listy płac, odprawianie barek i kryp załadowanych kamieniem i określanie ilości załadowanego kamienia. W Kazimierzu pracował do końca 1943 roku. Poznał tu swoją późniejszą żonę Janeczkę (ślub odbył się 17.01.1945 r. w Lublinie). Ostatnie lata wojny i okupacji niemieckiej spędzał, zmieniając miejsce pobytu między Warszawą, Legionowem i Kazimierzem, kontaktując się z prof. Borsukiem i interesując się zadaniami z analizy matematycznej, do czego zachęcał go profesor.
Pierwsza, przeczytana w gazecie, informacja o utworzeniu UMCS w Lublinie skłoniła go do podjęcia studiów matematycznych na tym uniwersytecie, zaczynał ponownie od pierwszego roku studiów. W październiku 1944 roku kolejne lata studiów jeszcze nie funkcjonowały. Matematyka była na Wydziale Przyrodniczym. Oprócz tego wydziału na UMCS utworzone zostały wydziały Lekarski, Rolny i Weterynaryjny. Dyplom ukończenia studiów z datą 3 grudnia 1947 roku Wiktor Oktaba otrzymał na podstawie pracy magisterskiej pt. O równaniu różniczkowym Riccatiego, przygotowanej pod opieką prof. Jana Mikusińskiego. Będąc jeszcze studentem drugiego roku matematyki, 15 listopada 1945 roku został zatrudniony na stanowisku młodszego asystenta u prof. Mieczysława Biernackiego, w Katedrze Matematyki. Katedra ta znajdowała się na Wydziale Przyrodniczym UMCS. W tym okresie prowadził zajęcia ze studentami różnych wydziałów. Od roku 1948 mgr Wiktor Oktaba zostaje zatrudniony na stanowisku starszego asystenta u prof. Mikołaja Olekiewicza, probabilisty i statystyka, który wrócił z USA i był kierownikiem Katedry Statystyki Matematycznej UMCS. On to właśnie ukierunkował późniejsze zainteresowania młodego asystenta. Natomiast możliwości praktycznych zastosowań teorii statystycznych Wiktor Oktaba poznał, przebywając we wrześniu 1948 roku na stypendium Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego w Instytucie Doświadczalnym im. Nenckiego w Łodzi.
W 1952 roku w Lublinie została utworzona nowa uczelnia - Wyższa Szkoła Rolnicza, a w niej Katedra Statystyki Matematycznej na Wydziale Rolnym. Organizację tej katedry powierzono mgr. Wiktorowi Oktabie. Został on zatrudniony także na stanowisku adiunkta. Po dwóch latach Wiktora Oktabę mianowano zastępcą profesora i kierownikiem tejże katedry. Dalsze jego awanse były uzależnione od uzyskania stopnia naukowego, którym w owym czasie był kandydat nauk. Stopień ten w zakresie matematyki otrzymał 24 czerwca 1959 roku na Wydziale Matematyczno - Fizyczno - Chemicznym UMCS. Jego promotorem był prof. M. Olekiewicz, a recenzentami profesorowie: Marek Fisz, Wiesław Sadowski, Zygmunt Nawrocki. Recenzentem z ramienia PAN był prof. Oskar Lange (Nieoczekiwany Dziennik i Wspomnienia, 2007, Wyd. AR w Lublinie, s. 51). Rozprawa nosiła tytuł O hipotezie liniowej w teorii normalnej regresji. W marcu 1959 roku Wiktor Oktaba został zatrudniony na stanowisku docenta (do 1966 r.). Po wygraniu konkursu, od 1 października 1959 roku do 30 września 1960 jako stypendysta Fundacji Rockefellera, przebywał na uniwersytecie stanu Iova w Ames w USA (Iowa State University of Science and Technology in Statistical Laboraty). Jego opiekunem naukowym był tam prof. Oscar Kempthorn, a ośrodkiem statystyki (Statistical Laboratory) w tym czasie kierował prof. Teodor Bankroft. Wiktor Oktaba miał tam okazję nawiązać kontakty naukowe z innymi znanymi statystykami zajmującymi się teorią eksperymentu, takimi jak: Babuchai Shah, Brian Hartley, Klaus Hinkelman, George Zyskind, J.N.K. Rao, W.G. Cochran. Jeszcze będąc w USA doc. Wiktor Oktaba otrzymał informację od dziekana Wydziału Rolnego WSR, że Rada Wydziału wybrała go na prodziekana, powierzając mu kierowanie sprawami studiów zaocznych. Był to początek jego działalności we władzach uczelni. Stanowisko prodziekana Wydziału Rolniczego piastował w latach 1960–1962, dziekana w latach 1962–1966, a prorektora do spraw nauczania - 1968–1969. Był też przewodniczącym senackich Komisji Studenckich do spraw stypendiów naukowych oraz do spraw zatrudnienia absolwentów, a także przedstawicielem Rady Wydziału w Senacie Uczelni w latach 1970–1975 i 1981–1984. W latach 1970–1976 Wiktor Oktaba był członkiem Komisji Informatycznej przy Ministrze Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oraz członkiem Komisji Statutowej w latach 1982–1983. Nawiązane w USA kontakty naukowe w kolejnych latach były rozszerzane przez wyjazdy związane z pełnionymi funkcjami prodziekana, dziekana i prorektora, często powiązane one były z prezentacją swoich wyników badań, ale i przez udział w licznych konferencjach zagranicznych. Profesor był też zapraszany dla wygłoszenia referatów przez uczelnie zagraniczne i akademie nauk różnych krajów (ponad 20 wizyt w 18 krajach). Wśród krajów, które w ten sposób odwiedził, były: Węgry, Niemcy, USA, Rumunia, Czechosłowacja, Francja, Anglia, Grecja, ZSRR (Litwa, Ukraina, Uzbekistan), Finlandia, Szwecja, Austria, Włochy, Bułgaria. Bardzo pomocna w nawiązywaniu kontaktów międzynarodowych była dobra znajomość Wiktora Oktaby języków francuskiego i niemieckiego, wyniesiona jeszcze ze szkoły, oraz angielskiego i rosyjskiego. Znajomość języków obcych umożliwiała mu też studiowanie światowej literatury statystycznej. Uczestniczył w licznych konferencjach krajowych, prezentując wyniki swoich badań.
Aktywna praca naukowa, działalność organizacyjna i dydaktyczna zaowocowały uzyskaniem tytułu naukowego profesora nadzwyczajnego nauk matematycznych w roku 1966 i zwyczajnego w 1971. Wiązało się to również z zatrudnieniem Wiktora Oktaby w latach 1966–1971 na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Katedrze Statystyki Matematycznej Wydziału Rolnego i w latach 1971–1990 na stanowisku profesora zwyczajnego w Instytucie Zastosowań Matematyki Wydziału Techniki Rolniczej. Katedra w tym czasie zmieniła status na instytut oraz nazwę, po przeniesieniu jej na nowo utworzony Wydział Techniki Rolniczej w tej samej uczelni.
1 października 1990 roku prof. Wiktor Oktaba, po 45 latach pracy, przeszedł na emeryturę, nadal aktywnie pracując. Publikował prace naukowe, pisał książki poświęcone historii statystyki i doświadczalnictwa, biografie ich twórców oraz dzienniki i wspomnienia, w których zawarł wiele ciekawych informacji o swoim życiu i działalności. Obok prowadzonych przez wszystkie lata badań naukowych prof. Wiktor Oktaba pracował nad przygotowaniem do publikacji słowników pojęć statystyki matematycznej, teorii eksperymentu i biometrii, było ich sześć. Zawierały one hasła w wielu językach, na przykład sześciojęzyczny, który redagowali specjaliści z różnych krajów, był on wydany w Berlinie. Był także bardzo aktywnie działającym członkiem wielu towarzystw naukowych zagranicznych i krajowych. Należy wymienić takie towarzystwa zagraniczne, jak: International Biometric Society od 1992 roku, International Statistical Instytut (Holandia) od 1976, The Biometric Society (USA) od 1974, The American Institute in the Division of Administrative Research od 1984 i The Institute of Mathematical Statistics (USA) w latach 1962–1982.
Profesor Oktaba był jednym z organizatorów Polskiego Towarzystwa Biometrycznego i przewodniczącym jego Rady Naukowej od roku 1976. Był naczelnym redaktorem czasopisma PTB „Colloquium Biometricum”, w którym w początkowym okresie, kiedy było wydawane pod nazwą „Materiały Colloquium Metodologicznego z Agrobiometrii”, drukowane były referaty wygłaszane na konferencji pod tym samym tytułem. Organizatorem tych konferencji, przy współudziale V Wydziału Nauk Rolniczych i Leśnych PAN, był także prof. Oktaba. Konferencje te są organizowane corocznie, do chwili obecnej, pod nazwą Międzynarodowe Colloquium Biometryczne i grupują statystyków, biometrów oraz osoby zainteresowane teorią eksperymentu, analizą wyników doświadczeń i reprezentujące różne dziedziny wiedzy. Profesor był członkiem Polskiego Towarzystwa Matematycznego, skarbnikiem (przez jedną kadencję) oraz wiceprezesem Oddziału Lubelskiego tego towarzystwa (także przez jedną kadencję), a w latach 1972–1975 członkiem Komisji Zastosowań Matematyki tego towarzystwa w Warszawie. Od roku 1961 był też członkiem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Profesor Wiktor Oktaba od roku 1972 był członkiem Komitetu Nauk Matematycznych PAN i Komisji ds. Rozwoju Statystyki Matematycznej tegoż komitetu w Warszawie, a także: członkiem Rad Naukowych CBORU w Słupi Wielkiej, IUNG w Puławach, członkiem redakcji naukowych Instytutu Organizacji i Zarządzania WSI w Lublinie (1973–1975). Na Akademii Medycznej w Lublinie w 1971 roku zorganizował Pracownię Matematyki. Tę tak aktywną działalność profesor umiejętnie łączył z realizowaną w szerokim zakresie dydaktyką. Prowadził wykłady z matematyki – algebry wyższej, statystyki matematycznej, doświadczalnictwa i rachunku prawdopodobieństwa dla studentów macierzystej uczelni, ale też i w pozostałych czterech uczelniach Lublina (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 1945–1955, Katolicki Uniwersytet Lubelski, 1948–1949, Politechnika Lubelska i Akademia Medyczna, 1973–1981). Wykładał też w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym w Puławach (1961–1962). Profesor ponadto wykładał statystykę na kursach organizowanych przez PAN w Warszawie oraz w punkcie konsultacyjnym studium doktoranckiego Politechniki Warszawskiej przy WSI w Lublinie, a także na szkoleniach dla specjalistów z różnych dziedzin wiedzy praktycznie stosujących metody statystyczne, organizowanych przez WSR w Lublinie. Prowadził seminaria ze statystyki matematycznej dla pracowników naukowych katedry i środowiska lubelskiego. Uczestniczyli w nich także pracownicy z innych ośrodków (Białystok, Kraków). W 1973 roku przewodniczył grupie statystyków przygotowujących referat pt. Statystyka matematyczna, na II Kongres Nauki Polskiej.
Dorobek publikacyjny prof. Wiktora Oktaby to około 200 pozycji, wśród których, obok prac drukowanych w zagranicznych i krajowych czasopismach naukowych, jest 5 podręczników akademickich mających wiele wydań, 6 wielojęzycznych słowników ze: statystyki, rachunku prawdopodobieństwa, teorii eksperymentu i biometrii. Profesor był też autorem bardzo licznych (ok. 150) recenzji wydawniczych publikacji naukowych, recenzji prac doktorskich, habilitacyjnych i innych związanych z awansami pracowników naukowych. Wykształcił liczną grupę statystyków-matematyków. Kierował 39 pracami magisterskimi, był promotorem w 17 przewodach doktorskich i opiekunem naukowym 3 przewodów habilitacyjnych. Jest też autorem 7 książek, wśród których są dzienniki i wspomnienia, ale też i takie pozycje, jak: Probabiliści, statystycy matematycy, ekonometrycy i biometrycy. Od starożytności do 2000 r., Wyd. LTN, 2002, czy Historia teorii eksperymentu, Wyd. LTN 2002.
Szeroka tematyka badań naukowych prof. Wiktora Oktaby owocowała znaczącymi i oryginalnym osiągnięciami. Dotyczyła: problemów analizy regresji i wariancji jednej i wielu zmiennych, estymacji komponentów wariancyjnych, estymacji parametrów i weryfikacji hipotez w modelach stałych losowych i mieszanych, teorii brakujących obserwacji, różnych problemów w modelach Gaussa-Markowa z macierzą kowariancji pełnego i niepełnego rzędu i w modelu Zyskinda-Martina. Model ten został wprowadzony do literatury statystycznej przez prof. Wiktora Oktabę. Wiele jego prac dotyczyło też algebry macierzy, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wartości i wektory własne. Do historii statystyki przeszło wprowadzone przez Wiktora Oktabę macierzowe ujęcie modeli i analizy wariancji z zastosowaniem iloczynów kroneckerowskich macierzy oraz zauważona odpowiedniość między stopniami swobody a sumami kwadratów dla poszczególnych źródeł zmienności (tzw. metoda M). Warto też wspomnieć, że model Zyskinda–Martina znalazł swoje miejsce w Encyclopedia of Statistical Science, wydanej przez J. Wiley, której redaktorami są N.L. Johnson i S. Kotz.
Tak liczne osiągnięcia profesora nie pozostawały niezauważone. Otrzymał łącznie 56 orderów, medali, odznaczeń i nagród, wśród których są: Krzyż Komandorski OOP (1990), Krzyż Oficerski OOP (1979), Krzyż Kawalerski OOP (1964), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1976), medale z okazji 10-lecia Polski Ludowej i 40-lecia PRL, Odznaka Tysiąclecia Państwa Polskiego (1967), Medal im. Michała Oczapowskiego PAN (1995), 10 nagród Ministra Edukacji i kilkanaście nagród Rektora WSR i AR. Ponadto otrzymał Złotą Płytę za osiągnięcia w statystyce matematycznej, która została przyznana mu przez The American Biographical Institute, Raleigh, Nord Caroline, USA. Osiągnięcia i zasługi prof. Wiktora Oktaby zostały również docenione w ukazujących się zagranicznych notach biograficznych (np. USA, Anglia) i nocie krajowej – Kto jest kim w Polsce.
Profesor Wiktor Oktaba był żonaty i miał córkę Hanię oraz syna Andrzeja. Zmarł 6 września 2009 roku w Lublinie. Pochowany został w ulubionym Kazimierzu Dolnym, w którym wielokrotnie przebywał, pracował i wypoczywał, a w ostatnim okresie życia często wracał do niego myślami. Jako ciekawostkę można dodać, że profesor odszedł w przeddzień rozpoczynającego się właśnie w Kazimierzu Dolnym XXXIX Międzynarodowego Colloquium Biometrycznego, organizowanego przez stworzoną przez niego katedrę. Wszyscy uczestnicy konferencji mieli możliwość pożegnać profesora, uczestnicząc w jego pogrzebie oraz wyrażając szacunek i wdzięczność za jego bardzo znaczący wkład w rozwój statystyki matematycznej i biometrii.
Ź r ó d ł a
Archiwum UP w Lublinie.
Oktaba W., Dziennik i wspomnienia. Wyd. AR w Lublinie, Lublin 1998.
Pawłowski F., Samodzielni pracownicy naukowo-dydaktyczni Akademii Rolniczej w Lublinie
w latach 1944–1996. Wyd. AR, Lublin 1998.
Wesołowska-Janczarek M., Wiktor Oktaba (1920–2009). Aktualności UP w Lublinie 2009, R. XIII,
nr 4(52), s. 21-22.
MIROSŁAWA WESOŁOWSKA-JANCZAREK
Przedruk z książki „Statystycy Polscy” (za zgodą Redakcji).